میهن سلامت مجله پزشکی و سلامت میهن سلامت
پادکست سونوگرافیهای دوران بارداری؛ از اولین تصویر تا آخرین تصمیم
برای خیلی از مادرها، اولین تصویر سیاهوسفید از جنینشان لحظهای است که بارداری «واقعی» میشود. اما پشت این تصویر دوستداشتنی، یک دنیای جدیِ پزشکی قرار دارد. سونوگرافی فقط یک عکس یادگاری نیست؛ ابزاری است که به کمک آن میتوان سلامت جنین، وضعیت جفت، خونرسانی و حتی زمان مناسب زایمان را دقیقتر مشخص کرد.
اسمهای مختلف سونوگرافیها معمولاً گیجکنندهاند: «سونوگرافی تعیین سن بارداری»، «NT»، «آنومالی اسکن»، «داپلر»، «بیوفیزیکال پروفایل»، «سهبعدی»، «واژینال» و… در این نوشته سعی میکنیم این نامها را ساده و قابل فهم کنیم و یک نقشهی روشن از سونوگرافیهای دوران بارداری بدهیم؛ از هفتههای اول تا روزهای پایانی.
نقشه کلی سونوگرافیها در سهماهههای بارداری
برای اینکه تصویر کلی در ذهنتان شکل بگیرد، اول یک نگاه جدولوار به سونوگرافیهای مهم دوران بارداری بیندازیم.
جدول ۱ – سونوگرافیهای اصلی در سهماهههای بارداری
| سهماهه | نوع سونوگرافی | هفتههای معمول انجام | هدف اصلی |
|---|---|---|---|
| سهماهه اول | سونوگرافی ترانسواژینال | حدود هفتههای ۵ تا ۷ | تأیید بارداری داخل رحم، بررسی ساک بارداری، احتمال حاملگی خارجرحم، مشاهده اولیه قلب جنین در صورت امکان |
| سهماهه اول | سونوگرافی تعیین سن بارداری و سلامت اولیه جنین | حدود هفتههای ۷ تا ۱۰ | تعیین سن دقیق بارداری و تاریخ تقریبی زایمان، بررسی تعداد جنین و سلامت ابتدایی |
| سهماهه اول | سونوگرافی NT (غربالگری سهماهه اول) | هفتههای ۱۱ تا ۱۴ | کمک به غربالگری اختلالات کروموزومی مثل سندرم داون |
| سهماهه دوم | سونوگرافی آنومالی اسکن (سطح دو) | حدود هفتههای ۱۸ تا ۲۲ | بررسی دقیق ساختارهای بدن جنین و کشف ناهنجاریهای مادرزادی |
| سهماهه سوم* | سونوگرافی داپلر | معمولاً بعد از هفته ۲۴ | بررسی خونرسانی جفت و جنین در بارداریهای پرخطر یا رشد ناکافی جنین |
| سهماهه سوم | سونوگرافی بررسی رشد جنین | معمولاً بعد از هفته ۲۸ | ارزیابی وزن تخمینی جنین و مقایسه رشد با سن بارداری |
| سهماهه سوم | سونوگرافی بیوفیزیکال پروفایل (BPP) | معمولاً بعد از هفته ۳۲ | ارزیابی «حال عمومی جنین» با امتیازدهی به حرکات، تنفس، تون عضلانی و مایع آمنیوتیک |
| سهماهه دوم و سوم | سونوگرافی سهبعدی و چهاربعدی | معمولاً بعد از هفته ۲۶ | بیشتر برای تصویر واضحتر صورت و اندامها؛ در موارد خاص کمک تشخیصی |
* در بعضی بارداریهای پرخطر، داپلر ممکن است کمی زودتر هم درخواست شود.
سهماهه اول: شروع بارداری و اطمینان از مسیر درست
۱. سونوگرافی ترانسواژینال؛ وقتی هنوز خیلی زود است
در هفتههای خیلی ابتدایی، هنوز جنین آنقدر کوچک است که از روی شکم به سختی دیده میشود. در این زمان سونوگرافی از راه واژن تصویر بسیار واضحتری میدهد؛ مخصوصاً اگر رحم عقبرفته باشد یا شاخص توده بدنی (BMI) بالا باشد.
جدول ۲ – نکات کلیدی سونوگرافی ترانسواژینال
| مورد | توضیح |
|---|---|
| زمان معمول | هفتههای ۵ تا ۷ بارداری، یا هر زمان که تصویر شکمی واضح نباشد. |
| اهداف اصلی | تأیید بارداری داخل رحم، حذف احتمال حاملگی خارجرحم، بررسی اندازه ساک، yolk sac و در صورت امکان مشاهده ضربان قلب جنین. |
| برای چه کسانی بیشتر استفاده میشود؟ | لکهبینی، درد شکم، سابقه سقط مکرر، بارداری پس از IVF یا بارداری با ارزش بالا. |
| نکتهی آرامبخش | امواج سونوگرافی اشعهی یونیزان نیستند؛ چه از شکم و چه بهصورت سونوگرافی واژینال ، از نظر جنین ماهیتشان یکی است و تفاوت فقط در محل قرار گرفتن پروب است. |
۲. سونوگرافی تعیین سن بارداری؛ پایهی تمام محاسبات بعدی
خیلی از مادرها تاریخ آخرین قاعدگی را دقیق یادشان نیست، یا سیکلهای نامنظم دارند. حتی اگر تاریخ را دقیق بدانید، باز هم ممکن است تخمک دیرتر یا زودتر آزاد شده باشد. به همین خاطر دقیقترین روش برای سنگذاری بارداری در سهماهه اول، اندازهگیری طول جنین است.
جدول ۳ – سونوگرافی تعیین سن بارداری
| مورد | توضیح |
|---|---|
| بهترین زمان | هفتههای ۷ تا ۱۰ بارداری |
| مهمترین اندازهگیری | طول سریـدُمی جنین (CRL)؛ بر اساس آن سن بارداری و تاریخ زایمان محاسبه میشود. |
| چه چیزهایی بررسی میشود؟ | تعداد جنین، وجود قلب، همخوانی رشد با سن احتمالی، وضعیت کلی ساک بارداری. |
| چه کسانی بیشتر نیاز دارند؟ | پریود نامنظم، یاد نداشتن تاریخ دقیق، بارداری بعد از درمان ناباروری یا IVF، اختلاف بین سن محاسبهشده و یافتههای معاینه. |
| اگر اختلاف زیاد باشد | ممکن است تاریخ زایمان بر اساس همین سونوگرافی اصلاح شود؛ در برخی موارد رشد ناکافی یا بارداری پوچ مطرح میشود و نیاز به پیگیری نزدیکتر است. |
۳. سونوگرافی NT؛ اولین غربالگری جدی
وقتی به هفتههای ۱۱ تا ۱۴ میرسیم، نوبت سونوگرافی NT است. در این سونوگرافی ضخامت مایع پشت گردن جنین اندازهگیری و برخی مارکرهای دیگر مثل استخوان بینی بررسی میشود. نتایج سونوگرافی با آزمایش خون ترکیب میشود تا احتمال بالا بودن ریسک اختلالات کروموزومی بررسی شود.
جدول ۴ – خلاصه سونوگرافی NT
| مورد | توضیح |
|---|---|
| بازهی زمانی | ۱۱ تا ۱۴ هفتگی (اوج کیفیت: حدود ۱۲–۱۳ هفته) |
| چه چیزهایی اندازهگیری میشود؟ | ضخامت NT، استخوان بینی، گاهی جریان ductus venosus و سایر مارکرها بسته به پروتکل مرکز. |
| هدف | کمک به غربالگری سندرم داون و برخی اختلالات دیگر؛ نتیجه به شکل «کمخطر» یا «پرخطر» گزارش میشود. |
| اگر «پرخطر» شود | بسته به شرایط، NIPT، سونوگرافی اختصاصیتر یا تستهای تشخیصی مثل آمنیوسنتز مطرح میشود. |
سهماهه دوم: آنومالی اسکن؛ مهمترین تصویر دوران بارداری
در سهماهه دوم، جنین آنقدر بزرگ شده که بیشتر ارگانها را میتوان بهطور واضح دید. سونوگرافی سطح دو یا آنومالی اسکن در این مرحله اهمیت زیادی دارد؛ اصلیترین هدف آن کشف ناهنجاریهای ساختاری مهم است.
جدول ۵ – سونوگرافی آنومالی اسکن
| مورد | توضیح |
|---|---|
| زمان ایدهآل | حدود هفته ۱۸ تا ۲۲ بارداری |
| ساختارهایی که بررسی میشود | مغز و بطنها، صورت و لبها، ستون فقرات، قلب و عروق اصلی، قفسه سینه، دیافراگم، معده و رودهها، کلیه و مثانه، دیواره شکم، اندامها، محل جفت و طول دهانه رحم. |
| هدف اصلی | کشف ناهنجاریهای مادرزادی عمده، تشخیص مارکرهای نرم برخی اختلالات کروموزومی، ارزیابی کلی رشد در این مقطع. |
| محدودیتها | برخی مشکلات خفیف قلبی، اختلالات متابولیک یا مشکلاتی که بعداً ایجاد میشوند ممکن است در این زمان دیده نشوند. |
| در چه شرایطی تکرار میشود؟ | وقتی وضعیت جنین برای تصویربرداری مناسب نباشد، مادر BMI بالا داشته باشد، یا یافتهای مشکوک نیاز به بررسی مجدد داشته باشد. |
سهماهه سوم: رشد، خونرسانی و حال عمومی جنین
از اواخر سهماهه دوم و در سهماهه سوم، هدف سونوگرافیها بیشتر ارزیابی رشد، خونرسانی و «حال عمومی» جنین است.
۱. سونوگرافی بررسی رشد جنین
در این سونوگرافی تمرکز روی وزن تخمینی جنین و تناسب رشد او با سن بارداری است. سونوگرافی رشد جنین کمک میکند بفهمیم آیا جنین مطابق انتظار رشد میکند یا خیر.
جدول ۶ – سونوگرافی رشد جنین
| مورد | توضیح |
|---|---|
| زمان معمول | بعد از هفته ۲۸، بسته به شرایط هر ۳–۴ هفته یا حتی زودتر تکرار میشود. |
| اندازهگیریها | دور سر (HC)، دور شکم (AC)، طول استخوان ران (FL) و محاسبه وزن تخمینی جنین (EFW)، بررسی مایع آمنیوتیک و وضعیت کلی جفت. |
| هدف اصلی | تشخیص محدودیت رشد جنین (IUGR) یا رشد بیش از حد (ماکروزومی)، کمک به تصمیم درباره زمان و نوع زایمان. |
| چه کسانی بیشتر نیاز دارند؟ | دیابت، فشار خون، سابقه رشد ناکافی یا مردهزایی، بارداری دوقلو یا بیشتر، سیگار، BMI خیلی بالا یا خیلی پایین. |
۲. سونوگرافی داپلر؛ نگاه به خونرسانی جفت و جنین
در سونوگرافی داپلر علاوه بر تصویر، سرعت و الگوی جریان خون در عروق خاص اندازهگیری میشود. این اطلاعات مخصوصاً در بارداریهای پرخطر یا جنینهای با رشد ناکافی بسیار ارزشمند است.
جدول ۷ – سونوگرافی داپلر
| مورد | توضیح |
|---|---|
| زمان رایج | بعد از هفتههای ۲۴–۲۶، بسته به نوع مشکل ممکن است چند بار تکرار شود. |
| عروق هدف | شریان نافی، شریان رحمی، شریان مغزی میانی جنین و در برخی شرایط وریدهایی مثل ductus venosus. |
| هدف اصلی | تشخیص زودرس اختلال در خونرسانی جفت و جنین، پیشگیری از آسیب طولانیمدت با تصمیمگیری بهموقع. |
| چه بارداریهایی بیشتر داپلر میگیرند؟ | IUGR، پرهاکلامپسی، فشار خون بارداری، سابقه مردهزایی، بارداریهای چندقلویی با اختلاف رشد، بیماریهای مزمن مادر. |
| اگر داپلر غیرطبیعی باشد | فواصل پیگیری کمتر، ترکیب با BPP و NST، و در موارد شدید، تصمیمگیری برای ختم زودتر بارداری. |
۳. سونوگرافی بیوفیزیکال پروفایل (BPP)
بیوفیزیکال پروفایل (BPP) مثل یک کارنامه است که نشان میدهد جنین در هفتههای پایانی چهقدر راحت است و آیا نشانهای از کمبود اکسیژن وجود دارد یا نه.
جدول ۸ – بیوفیزیکال پروفایل
| مورد | توضیح |
|---|---|
| زمان | بیشتر بعد از هفته ۳۲ در بارداریهای پرخطر یا زمانی که حرکات جنین کم گزارش میشود. |
| اجزای BPP | حرکات درشت، حرکات تنفسی، تون عضلانی، حجم مایع آمنیوتیک و در بسیاری پروتکلها نتیجه NST. |
| امتیازدهی | معمولاً در مقیاس ۸ یا ۱۰ امتیازی؛ امتیاز بالا reassuring است، امتیازهای پایین نیاز به مداخله یا تکرار سریع دارند. |
| کاربرد | کمک به تصمیم درباره ادامه بارداری یا ختم آن، مخصوصاً وقتی داپلر یا رشد جنین مرزی است. |
۴. سونوگرافی سهبعدی و چهاربعدی؛ مرز بین احساس و تشخیص
خیلی از مادرها دوست دارند چهرهی جنین را واضحتر ببینند؛ اینجا سونوگرافی سهبعدی و چهاربعدی وارد میشود.
جدول ۹ – سونوگرافی سهبعدی / چهاربعدی
| مورد | توضیح |
|---|---|
| زمان مناسب | حدود هفتههای ۲۶ تا ۳۰؛ قبل از آن صورت هنوز خیلی کوچک است و بعد از آن ممکن است فضای دید محدود شود. |
| چه چیزی نشان میدهد؟ | سطح پوست، چهره، لبها، انگشتها و در مواردی بررسی بهتر برخی ناهنجاریهای سطحی. |
| نقش تشخیصی | در بعضی ناهنجاریها (مثل برخی مشکلات صورت یا اندام) کمککننده است، اما جایگزین سونوگرافی دوبعدی استاندارد نیست. |
| نقش احساسی | بیشتر برای ثبت تصویر و ایجاد رابطهی عاطفی با جنین استفاده میشود؛ باید با آگاهی از هزینه و ضرورت پزشکی انجام شود. |
| نکتهی مهم | اولویت همیشه با سونوگرافیهای ضروری مثل آنومالی اسکن، رشد و داپلر است؛ سهبعدی را باید در کنار آنها، نه بهجای آنها دید. |
سونوگرافی در بارداریهای پرخطر و چندقلویی
در بارداریهایی که از ابتدا «پرخطر» محسوب میشوند – مثل دیابت، فشار خون، سابقهی سقطهای مکرر، سن بالای مادر، دوقلویی یا سهقلویی – فاصلهی بین سونوگرافیها معمولاً کمتر و نوع بررسیها دقیقتر است.
در دیابت یا فشار خون، سونوگرافی رشد و داپلر ممکن است از اواخر سهماهه دوم شروع شود. در بارداری دوقلو، طول دهانهی رحم، جفتها و اختلاف رشد جنینها با دقت بیشتری پایش میشود. مادرانی که سابقهی IUGR یا مردهزایی دارند، معمولاً برنامهی مشخصی برای ترکیب رشد، BPP و NST دریافت میکنند.
در این گروهها نقش هماهنگی بین تیم مراقبت (متخصص زنان، پریناتولوژیست ، ماما و…) پررنگتر است؛ چون هر تصمیم کوچک، مثل جلو انداختن زایمان یک هفته، باید براساس مجموعهای از اطلاعات سونوگرافی و وضعیت بالینی گرفته شود.
نگاه یک پریناتولوژیست به برنامهریزی سونوگرافیهای بارداری
از دید یک پزشک که در حوزهی طب مادر و جنین کار میکند، سونوگرافی فقط یک «عکس لحظهای» نیست؛ بیشتر شبیه تکههای یک پازل است که در طول بارداری کنار هم قرار میگیرند:
- سونوگرافی تعیین سن بارداری پایهی تمام محاسبات بعدی است. اگر این پایه اشتباه باشد، ممکن است رشد جنین در ماههای بعدی «غلط» قضاوت شود.
- سونوگرافی واژینال در اوایل بارداری کمک میکند بارداریهای خطرناک مثل حاملگی خارجرحم دیر تشخیص داده نشوند.
- NT و آنومالی اسکن اطلاعات دقیقی دربارهی ساختار جنین میدهند و مشخص میکنند چه کسانی نیاز به تستهای تشخیصیتر مثل آمنیوسنتز دارند.
- در سهماهه سوم، نتایج رشد جنین، داپلر، BPP و تجربهی بالینی کنار هم قرار میگیرند تا تصمیم گرفته شود: بهتر است بارداری ادامه پیدا کند یا زمان زایمان رسیده است؟
در عمل روزمره، پریناتولوژیستها دقیقاً با چنین سؤالات و تردیدهایی روبهرو هستند. یکی از پزشکانی که در تهران در این حوزه فعالیت میکند، دکتر نسترن تیموری است؛ فلوشیپ طب مادر و جنین که بخش قابلتوجهی از کار روزانهی او به انجام و تفسیر همین سونوگرافیهای دوران بارداری و همراهی با بارداریهای پرخطر اختصاص دارد.
جمعبندی: سونوگرافی، ابزار ترس نیست؛ ابزار فهمیدن است
وقتی اسم سونوگرافی میآید، خیلی از مادرها ناخودآگاه نگران میشوند: «نکند چیزی پیدا شود؟»، «نکند برای بچه ضرر داشته باشد؟» اما واقعیت این است که سونوگرافی یکی از امنترین و مؤثرترین ابزارهایی است که پزشکی مدرن در اختیار ما گذاشته است.
اگر بدانیم هر سونوگرافی در چه زمانی و با چه هدفی انجام میشود – از سونوگرافی واژینال و تعیین سن در سهماهه اول، تا NT و آنومالی اسکن، و بعد در سهماهه سوم سونوگرافیهای رشد، داپلر، BPP و حتی سهبعدی – احساسمان نسبت به بارداری از «ترس از ناشناختهها» به «آگاهی و همراهی فعال» تبدیل میشود.
سونوگرافی قرار نیست شما را بترساند؛ قرار است کمک کند بارداریتان را بهتر بشناسید، تصمیمهای دقیقتری بگیرید و با خیال آسودهتری منتظر دیدن نوزادتان بمانید.
آیا انجام تعداد زیاد سونوگرافی، مخصوصاً در بارداریهای پرخطر، برای جنین مشکلی ایجاد نمیکنه؟
خیر، سونوگرافی از امواج صوتی استفاده میکنه و اشعهی مضر نداره. در بارداریهای پرخطر، فایدهی پایش دقیق معمولاً خیلی بیشتر از نگرانیهای احتمالیه.