مسجد سید اصفهان؛ تاریخ مصور ایمان بر دیوارهای هفت‌رنگ

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها- وقتی از خیابان‌های پرهیاهوی اصفهان وارد گذر مسجد سید می‌شوی، ناگهان خود را در برابر بنایی می‌یابی که از همان ابتدا نگاهت را با رنگ‌های سرخ و فیروزه‌ای اسیر می‌کند. مسجد سید، شاهکار دوره قاجار، در میانه قرن سیزدهم هجری قمری به همت حجت‌الاسلام سید محمدباقر شفتی ساخته شد؛ روحانی‌ای که نه تنها بنیانگذار این مسجد باشکوه بود، بلکه آن را مرکز آموزش دینی و مدرسه‌ای برای پرورش طلاب قرار داد.

صحن وسیع مسجد با رواق‌های دوطبقه و حجره‌هایی که روزگاری محل تحصیل و مباحثه طلاب بوده، هنوز عطر دانش و معنویت را در خود حفظ کرده است. معماران این بنا به جای افزودن مناره‌های بلند که در مساجد بزرگ اصفهان رایج بود، بر عظمت ایوان‌ها و گنبد خانه تأکید کردند؛ جایی که محراب با گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌های درخشان، در سکوت به راز و نیازهای بی‌شمار سال‌ها گوش سپرده است.

اما آنچه بیش از هر چیز چشم را خیره می‌کند، کاشی‌های هفت‌رنگی است که بر بدنه ایوان‌ها نشسته‌اند. رنگ‌های گرم، به‌ویژه طیف قرمز روشن، در کنار لاجوردی‌های عمیق و زردهای درخشان، تصویری متفاوت از مساجد صفوی به نمایش می‌گذارند. به گفته معماران و پژوهشگران میراث فرهنگی، این ترکیب رنگی را می‌توان «امضای بصری» معماری قاجار دانست.

مسجد سید ویترین رنگ و بافت قاجاری

در میان این نقوش و طرح‌ها، کتیبه‌هایی به خط خوش محمدباقر شیرازی، از برجسته‌ترین خوشنویسان قاجار، خودنمایی می‌کند. او آیاتی از قرآن و سوره‌هایی چون «قدر»، «جمعه» و «کوثر» را بر سردرها و ایوان‌ها نقش زده؛ خط ثلثی که همچنان پس از نزدیک به دو قرن، درخشش و صلابت خود را حفظ کرده است.

کارشناسان معماری بر این باورند که مسجد سید نمونه‌ای منحصر به فرد از پیوند سنت و نوآوری در معماری ایرانی است. طرح کلی صحن و ایوان‌ها یادآور الگوی کهن مساجد ایرانی است، اما در جزئیات تزئینی، از کاشی‌های پرنقش و نگار گرفته تا آیینه‌کاری‌های داخلی، روحیه قاجاری خود را آشکار می‌سازد.

با قدم زدن در شبستان‌های خنک و نیمه‌تاریک مسجد، صدای اذان در ذهن طنین‌انداز می‌شود و گویی زمان متوقف شده است. اینجا نه فقط یک بنای تاریخی، که یک روایت زنده از ایمان، هنر و فرهنگ مردمی است که قرن‌ها در کنار زاینده‌رود زیسته‌اند.

امروز مسجد سید همچنان مأمن نیایشگران است، اما برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و هنر، فرصتی برای لمس زنده قاجار در دل اصفهان به شمار می‌رود. مسجدی که با هر نگاه، داستانی تازه از رنگ و نور و کتیبه‌ها روایت می‌کند؛ داستانی که همچنان ادامه دارد.

گنبد خانه و شبستان؛ نقطه آغاز نگرانی‌ها

با وجود چنین اثر فاخر و بی نظیری کارشناسان میراث فرهنگی و زمین‌شناسی هشدار می‌دهند که مسجد سید در پی فرونشست زمین دچار ترک‌های عمیق و نشست ساختاری شده و وضعیت آن در شرایط بحرانی قرار دارد.

بررسی‌های فنی نشان می‌دهد که ضلع جنوبی مسجد، به‌ویژه گنبد خانه و شبستان، تحت تأثیر حرکات زمین ناشی از فرونشست نامتقارن قرار گرفته است. در شبستان غربی و بخش گنبد خانه ترک‌هایی مشاهده شده که کارشناسان آن را مرتبط با مشکلات فرونشستی می‌دانند.

شهرام امیری، سخنگوی میراث فرهنگی استان، تأکید کرده است: «تزیینات منحصر به‌فرد اعم از کاشی و بخش‌های چوبی آن در حال ویرانی است»

همچنین، مسجد سید به دلیل تقسیم مدیریت، از رسیدگی کافی محروم مانده است.

موانع ساختاری؛ نبود تولیت واحد و منابع مالی ناکافی

با این وجود دو نهاد تولیت (میراث فرهنگی و اوقاف) باعث بلاتکلیفی در روند مرمت و حفظ بنا شده است. امیری می‌گوید اختلاف تولیت، یکی از ریشه‌های مشکلات حفاظتی این مسجد است. علاوه بر این، هیئت امنایی که موظف به مرمت است، درآمد کافی ندارد و اعتبارات لازم نیز تخصیص نیافته‌اند.